در دوران راهنمایی که هنوز اسم اوراق قرضه هم به گوشم نخورده بود، به دوستم صد تومان قرض دادم. این اولین‌باری بود که به کسی پول قرض می‌دادم. یادم نمی‌آید که آن پول را برای چه می‌خواست، اما قول داد پولم را پس بدهد و از این گذشته، رفیقم هم بود. هفته‌ها و ماه‌ها گذشت و هر کاری که می‌کردم نمی‌توانستم پولم را زنده کنم. دست‌آخر تصمیم گرفتم سراغ پدرش بروم؛ چراکه تصورم این بود حتماً پسرش را مجبور می‌کند اعتبار و آبروی خود حفظ کند و قرضم را پس دهد یا خودش قرض را گردن بگیرد.
بالاخره پیش پدرش رفتم و گفتم: «پسر شما از من پول قرض گرفته و …» وسط حرفم پرید و درحالی‌که به پسر دوازده‌ساله چلمنش که اگر درست یادم بیاید در آن لحظه داشت با لاک‌پشت خانگی‌اش ور می‌رفت و روی سر می‌چرخاندش، اشاره کرد و پرسید: «تو به این پول قرض دادی؟» در جواب گفتم: «بله، صد تومان به او پول دادم». پدر دوستم در آن لحظه نه پسرش را توبیخ کرد و نه دستش را به کیف‌پولش برد، بلکه با تمسخر زد زیر خنده. به پسر لاک‌پشت‌آزارش اشاره می‌کرد و هارهار می‌خندید و فریاد می‌زد: « بهش پول قرض دادی!»
ماجرایی که تعریف کردم اولین تجربه من از پول قرض‌دادن بود که نه به پولم رسیدم و نه به سود آن.
اوراق قرضه چیست ؟
حالا تصور کنید به‌جای آن دوستم که پولم را خورد، دولت یا مثلاً شهرداری یک شهر بخواهد از من پول قرض کند؛ با این تفاوت که به‌جای 100 تومان، 100 میلیارد قرض بگیرد. در این‌صورت تصمیم می‌گیرد به ارزش 100 میلیارد تومان اوراق قرضه منتشر کند. اوراق قرضه در واقع چیزی نیست جز یک سند بدهی که البته شماره سریال دارد و گاهی هم به آن اوراق بدهی یا اوراق درآمدثابت می‌گویند.
هر ورق قرضه با مبلغ مشخصی منتشر می‌شود که به آن قیمت اسمی می‌گویند. بنابراین دولت یا شهرداری برای تأمین 100 میلیارد تومان باید تعداد 1 میلیون اوراق قرضه، هر کدام به ارزش اسمی 100 هزار تومان منتشر کند و به دنبال سرمایه‌گذارانی باشد که حاضرند این اوراق را بخرند.
اوراق قرضه نرخ بهره مشخصی دارد که معمولاً ثابت هستند و به همین دلیل به اوراق قرضه، اوراق درآمدثابت نیز گفته می‌شود. عمر اوراق قرضه در زمان سررسید به پایان می‌رسد. در اصطلاح مالی سررسید به دوره زمانی‌ای گفته می‌شود که اصل مبلغ بازپرداخت می‌شود. نرخ بهره هم درصدی از اصل مبلغ است که به‌عنوان سود در دوره‌های مقرر به دارنده اوراق قرضه پرداخت می‌شود.
برای مثال تصور کنید که دولت آمریکا اوراق قرضه‌ای هر کدام به مبلغ اسمی 1000 دلار و با نرخ بهره سالانه 4 درصد منتشر می‌کند. در این‌صورت دولت آمریکا متعهد می‌شود سالانه 40 دلار بابت سود اوراق قرضه به دارندگان این اوراق بپردازد. همچنین در سررسید این اوراق باید اصل پول، یعنی همان 1000 دلار را به دارندگان این اوراق پس دهد. اگر سررسید اوراق مثلاً چهارساله باشد، در پایان سال چهارم دولت باید 1000 دلار اولیه را به‌همراه 160 دلار بهره سالانه هر واحد اوراق بپردازد.
اوراق قرضه به زبان ساده
به زبان ساده، اوراق قرضه نوعی اوراق بهادار مبتنی بر قرض است که نشان می‌دهد دارنده آن به طرف ناشر قرض یا وام داده است. حالا ناشر می‌تواند یک شرکت، یک نهاد یا دولت باشد. به عبارت دیگر، وقتی شما اوراق قرضه می‌خرید، در واقع دارید به طرف مقابل قرض می‌دهید و طرف مقابل هم در عوض متعهد می‌شود که مبلغ قرض را در سررسید معین و به همراه سود مشخص در دوره‌های زمانی مقرر به شما پس بدهد؛ درست به همین دلیل به آن اوراق قرضه یا اوراق بدهی می‌گویند.
حالا که مفهوم ساده اوراق قرضه را توضیح دادیم، می‌توانیم اوراق قرضه را از جنبه‌های متفاوت تعریف کنیم.
اوراق قرضه قراردادی است مبتنی بر قرضِ معمولاً بلندمدت که میان خریدار اوراق به‌عنوان قرض‌دهنده و ناشر اوراق به عنوان قرض‌گیرنده منعقد می‌شود.
چگونه مانند نخبگان به سود مستمر در ترید برسیم؟ جمعه ساعت 18
مثلاً فرض کنید که شهرداری یک شهر می‌خواهد جاده بسازد یا یک بیمارستان احداث کند و در چنین شرایطی اگر منابع مالی کافی برای انجام این پروژه‌ها نداشته باشد، می‌تواند اوراق قرضه منتشر کند. شرکت‌ها هم معمولاً برای تأمین مالیِ مخارج سرمایه‌ای، عملیاتی و ادغام و تملیک، اوراق قرضه منتشر می‌کنند. البته دولت‌ها و شرکت‌ها حتی اگر منابع مالی کافی برای تأمین پروژه‌ها و مخارج جاری خود هم داشته باشند باز ترجیح می‌دهند اوراق قرضه منتشر کنند؛ زیرا نسبت به سایر راه‌های تأمین مالی به‌صرفه‌تر است.
قیمت فروش اوراق قرضه را بازار و نرخ بهره آن را ناشر تعیین می‌کند. نرخ بهره اوراق قرضه، همان نرخ سودی است که باید در سررسید اوراق از سوی قرض‌گیرنده به قرض‌دهنده پرداخت شود. به نرخ بهره اوراق قرضه، سود اظهاری، کوپن، سود قراردادی یا سود اسمی هم می‌گویند. همه این اصطلاحات همان نرخ بهره اوراق قرضه هستند.
قرارداد اوراق قرضه
صدور اوراق قرضه شرکتی معمولاً با قرارداد اوراق قرضه (Indentures) پوشش داده می‌شود. در این قرارداد به یک امین (معمولاً بانک یا یک شرکت امانی) تعهد داده می‌شود که تمام شروط قرارداد انتشار اوراق قرضه برآورده شود. این شروط شامل تعهد پرداخت اصل و سود در روزهای معین و همچنین شروط دیگری نظیر محدودیت بر فروش دارایی‌های وثیقه، محدودیت بر تأمین مالی آتی و محدودیت بر پرداخت سود سهام می‌شود.
تعریف مالی‌ـ‌سرمایه‌گذاری اوراق قرضه
اوراق قرضه نوعی اسناد بدهی هستند که معمولاً برای دوره‌های بیش از یکسال منتشر می‌شوند و اشکال مختلفی دارند: اوراق قرضه خزانه، اوراق قرضه دولتی، اوراق قرضه شهرداری‌ها و اوراق قرضه شرکت‌ها. وقتی سرمایه‌گذاری اقدام به خرید اوراق قرضه می‌کند، در واقع دارد مبل اوراق را به فروشنده قرض یا وام می‌دهد. فروشنده هم در عوض تعهد می‌کند که در موعد سررسید اصل مبلغ را بازپرداخت کند و همچنین به جبران مدت‌زمانی که پول قرض‌دهنده را در اختیار داشته، در دوره‌های زمانی مقرر به وی بهره معینی پرداخت کند.
تعریف مالی اوراق قرضه
اوراق قرضه یک ابزار مالی بلندمدت است که با هدف تأمین مالی یا جذب سرمایه از سوی یک نهاد یا شخصیت حقوقی مثل دولت یا شرکت منتشر می‌شود. دولت‌ها، شرکت‌های دولتی و شهرداری برای تأمین مالی پروژه‌های عمرانی مثل احداث اتوبان و توسعه زیرساخت‌ها اقدام به انتشار اوراق قرضه می‌کنند. همچنین برای تأمین مخارج نظامی و جنگی هم دولت‌ها اوراق منتشر می‌کنند.
تعریف سرمایه‌گذاری اوراق قرضه
اوراق قرضه از چشم سرمایه‌گذاران نوعی سرمایه‌گذاری است که با هدف بهره‌مندی از مبلغ اسمی و سود خریداری می‌شود. ویژگی اصلی این نوع سرمایه‌گذاری ثبات و ریسک پایین آن است؛ چراکه اوراق قرضه دولتی ریسک اعتباری پایینی دارد و جریان درآمدی باثباتی ایجاد می‌کند.
تعریف حقوقی اوراق قرضه
اوراق قرضه یک توافقنامه رسمی و کتبی است که طیّ آن طرفین متعهد می‌شوند عمل خاصی را در قبال یکدیگر انجام دهند یا از انجام عمل خاصی خودداری کنند. در واقع از منظر حقوقی، خریدار اوراق قرضه تعهد می‌کند مبلغ معینی را به ناشر اوراق قرض بدهد و ناشر هم متعهد می‌شود مبلغ اصل بدهی را در موعد سررسید بازپرداخت کند و علاوه‌بر آن مبالغی را تحت عنوان سود اوراق قرضه در دوره‌های مقرر به خریدار اوراق بپردازد.
پس از منظر حقوقی، اوراق قرضه دارای چند ویژگی اساسی است:
- اوراق قرضه توافقنامه‌ای مکتوب است.
- ماهیت اوراق قرضه تعهد بدهی است.
- زمان اوراق قرضه معمولاً بلندمدت است.
- خریدار اوراق بستانکار و ناشر اوراق بدهکار است.
مفاهیم و ویژگی‌های اوراق قرضه
اوراق قرضه به‌عنوان یک ابزار مالی و شکلی از سرمایه‌گذاری دربردارنده مفاهیم و ویژگی‌هایی است که هر کدام به‌نوبه خود دارای اهمیت هستند:
- منتشرکننده اوراق به دارنده یا خریدار اوراق بدهکار است.
- خریدار یا دارنده اوراق از ناشر بستانکار است.
- اوراق قرضه داری سررسید است.
- اوراق قرضه دارای مبلغ اسمی است.
- برخلاف سهام، دارنده اوراق قرضه در مالکیت شرکت سهیم نیست و معمولاً حق رأی ندارد.
- در صورت ورشکستگی شرکت، دارنده اوراق بهادار در دریافت مبلغ اسمی و سود بر صاحبان شرکت تقدم دارد.
اهمیت اوراق قرضه
اوراق قرضه به‌خاطر نقشی که در سرمایه‌گذاری و همچنین تأمین مالی دارد، بسیار پراهمیت است. اهمیت اوراق قرضه را باید در کاربردش در سطح خرد و کلان اقتصاد جستجو کرد که از یک طرف برای دارنده آن سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود و از سویی دیگر برای مقام ناشر ابزار تأمین مالی به حساب می‌آید. همچنین سرمایه‌گذاران با خرید اوراق قرضه به سبد دارایی‌های خود تنوع می‌دهند و خود را در برابر ریسک نوسانات ناخواسته قیمت مصون می‌کنند. از طرفی دیگر، اوراق قرضه می‌تواند ارزش دارایی‌ها در شرایط تورمی حفظ کند و از آنجا که نوعی سرمایه‌گذاری با درآمد ثابت محسوب می‌شود، ریسک پایینی دارد.
در سطح اقتصاد کلان هم اوراق قرضه تأثیر به‌سزایی دارد؛ به‌طوری‌که با نوسان بازار اوراق بدهی، نرخ بهره کل اقتصاد و پیرو آن، تورم و رشد دستخوش تغییر خواهند شد. علاوه‌بر این‌ها، دولت‌ها می‌توانند با فروش اوراق قرضه و جمع‌آوری سرمایه در حوزه‌هایی سرمایه‌گذاری کنند که موجب افزایش اشتغال و رشد بخش‌های مختلف اقتصادی شود.
در مجموع اوراق قرضه یک ابزار مالی و سرمایه‌گذاری اساسی است که اهمیت به‌سزایی در تأمین مالی شرکت‌ها، سرمایه‌گذاری فردی و ثبات اقتصاد کلان دارد.
تاریخچه اوراق قرضه
اوراق قرضه به‌عنوان یک ابزار مالی پیشینه‌ای طولانی دارد و به هزاران سال پیش باز‌می‌گردد. در این بخش مرور کوتاهی خواهیم داشت به تاریخچه و سیر تکامل آن:
نمونه‌هایی اولیه اوراق قرضه
اولین نمونه‌های وام‌گرفتن و وام‌دادن به دوران پیش از تاریخ برمی‌گردد، اما صورت اولیه اوراق قرضه ریشه در تمدن بین‌النهرین دارد و به 2 هزار سال قبل از میلاد مربوط است. در تمدن‌های اولیه، وام‌ها اغلب روی لوح‌های گلی ثبت می‌شد.
اوراق قرضه در دوران باستان و قرون وسطی
امپراتوری روم یکسری ابزارهای بدهی را توسعه داد که نمونه اولیه اوراق قرضه مدرن به حساب می‌آیند. حکومت روم برای تأمین مالی امور عمومی و مخارج نظامی از بدهی استفاده می‌کرد. در اروپای قرون وسطا، به‌ویژه در دولت‌شهرهای فلورانس و ونیز، حکومت‌ها برای تأمین مالی جنگ‌ها و پروژه‌های عمومی اوراق قرضه منتشر می‌کردند. این دسته از وام‌های کوتاه‌مدت به «پرسیتی» (Prestiti) یا «کندوته» (Condotte) معروف شدند. در قرن 17 میلادی، کمپانی هند شرقیِ هلند اوراقرضه منتشر کرد و هلند به قطب معاملات اوراق قرضه تبدیل شد و بدین ترتیب، شرایط برای شکل‌گیری بازار اوراق قرضه مدرن مهیا شد.
مفهوم اوراق قرضه دولتی در قرن 18 صورت رسمی‌تری به خود گرفت. دولت بریتانیا نوعی اوراق قرضه دولتی با عنوان «کنسول» منتشر می‌کرد که سررسید نداشتند و به‌طور نامحدود بابتش بهره پرداخت می‌شد. ایالات متحده نیز یک بازار مهم برای اوراق قرضه ایجاد کرد و در ابتدا با هدف تأمین مالی جنگ استقلال آمریکا عرضه شد. به مرور زمان بازار اوراق خزانه ایالات متحده رشد کرد و به یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین بازارهای اوراق بدهی جهان تبدیل شد.
اوراق قرضه در طول قرن بیستم به ابزاری کلیدی برای جذب سرمایه شرکت‌ها و دولت‌ها بدل شد. این دوران شاهد شکل‌گیری و رشد انواع مختلف اوراق قرضه، ازجمله اوراق قرضه شهرداری، اوراق شرکتی و اوراق بهادار با پشتوانه وام رهنی بود. در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست‌و‌یکم نوآوری‌هایی در عرصه اوراق رخ داد و اوراق بهادار تورم‌شکن (Inflation-indexed Bonds) و اوراق قرضه پربازده پدید آمدند و نیز ابزارهای مالی پیچیده‌ای مثل تعهد بدهی (CDOs) شکل گرفتند.
امروزه، اوراق قرضه یکی از ارکان اساسی نظام مالی جهانی است که علاوه‌بر تأمین مالی عمومی و خصوصی، امکان سرمایه‌گذاری امن را برای افراد و مؤسسات هم فراهم کرده است.
انواع اوراق قرضه
اوراق قرضه را می‌توان براساس عوامل مختلفی دسته‌بندی کرد؛ مثلاً براساس نوع ناشر، مدت سررسید (کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت) و شرایط اوراق قرضه. انواع گوناگونی از اوراق قرضه وجود دارد و هر نوع دارای ویژگی‌هایی است که هر کدام را منحصر‌به‌فرد می‌کند. بی‌دلیل نیست که یکسری از اوراق قرضه نرخ بهره بالاتری نسبت به سایرین دارند و با فرض شرایط یکسان، احتمالاً ریسک بالاتری هم دارند.
ماهیت ناشر اوراق قرضه بر اعتبار و تضمین اوراق و گاهی هم بر مالیات اوراق تأثیر می‌گذارد. اوراق قرضه را می‌توان براساس ماهیت منتشرکننده به دسته‌‌های گوناگون تقسیم کرد:
اوراق قرضه دولتی (Government Bonds)
اوراق قرضه دولتی که اغلب به آن اوراق قرضه خزانه نیز گفته می‌شود، توسط دولتِ ملیِ حاکم بر یک کشور منتشر می‌شود. در برخی کشورها دولت به‌دفعات اوراق قرضه دولتی خود را نکول کرده و نتوانسته بازپرداخت کند. اما در اکثر کشورهای جهان، اوراق قرضه دولتی بدون ریسک هستند و ریسک نکول ندارند. اوراق قرضه بدون ریسک امن‌ترین اوراق هستند و به همین دلیل نرخ بهره پایین‌تری دارند.
اوراق قرضه خزانه به پشتوانه اعتبار و تضمین دولت‌ها منتشر می‌شود، اما با این حال، اکثر اوراق قرضه دولتی عملاً تاحدی ریسک اعتبار باقیمانده (Residual Risk) دارند. آژانس‌های رتبه‌بندی اعتباری برای این اوراق رتبه اعتباری پایین‌تری نسبت به بالاترین رتبه‌ها اعطا می‌کنند. اوراق قرضه دولتی کشورهای حوزه اتحادیه اروپا، همگی به یورو منتشر می‌شوند و بازدهی‌های متفاوتی دارند که نمایانگر ریسک متفاوت آنهاست.
در کشورهایی مثل آمریکا بسیار بعید است که اوراق قرضه نکول شود، چراکه دولت هم حق أخذ مالیات را در اختیار دارد و هم از امکان چاپ پول برخوردار است؛ بنابراین تغییرات ارزش اوراق تنها به تغییرات نرخ بهره بازار محدود می‌شود و تحلیلگران برای تعیین نرخ بهره بازار از قیمت اوراق قرضه آمریکا استفاده می‌کنند.
أخذ مالیات اغلب برای تأمین مخارج دولت‌ها کافی نیست و دولت‌ها برای تأمین مخارج خود به ایجاد بدهی از طریق انتشار اوراق قرضه روی می‌آورند. از این گذشته، حتی در شرایطی هم که دولت کسری بودجه ندارد، باز از طریق اوراق قرضه سعی می‌کند بدهی‌های پیشین خود را پرداخت کند. بخش عمده بدهی ایجادشده از سوی دولت آمریکا قابل معامله در بازار بدهی است و خریدار اولیه اوراق قرضه دولتی آمریکا می‌تواند آن را در بازار ثانویه خرید و فروش کند.
اوراق قرضه دولتی قابل خرید و فروش در آمریکا عبارتند از: حواله کوتاه‌مدت خزانه (Treasury Bills)، اسناد میان‌مدت خزانه (Treasury Notes) و اوراق قرضه بلندمدت خزانه (Treasury Bonds). بخش عمده بدهی‌های فدرال که قابلیت خرید و فروش در بازار ندارند را اوراق پس‌انداز دولتی (U.S Saving Bonds) تشکیل می‌دهد.
حواله کوتاه‌مدت خزانه (Treasury Bills)
تاریخ سررسید حواله کوتاه‌مدت خزانه حداکثر یکسال است و معمولاً در واحدهای 10هزاردلاری صادر می‌شود. این اوراق برگه دریافت سود (Coupon) ندارند؛ چراکه معمولاً دولت سود این اوراق را به‌شکل معمول پرداخت نمی‌کند، بلکه با تخفیف مشخصی پایین‌تر از قیمت بازخرید در سررسید به متقاضیان می‌فروشد. مقدار تخفیف نرخ بهره مؤثر این اوراق را تعیین می‌کند.
به عنوان مثال، فرض کنید یک سرمایه‌گذار یک ورق حواله کوتاه‌مدت خزانه که 120 روز به سررسیدش مانده و بازده 7.48 درصدی دارد به فروش می‌گذارد. برای پرداخت بازده آن، باید این درصد را از مبلغ اصلی کم کرد؛ یعنی باید 7.48 در 120 ضرب و تقسیم بر 360 شود (تقسیم بر 360 برای به‌دست‌آوردن نسبتی از سال است که که این اوراق پس از آن نقد می‌شود). نتیجه 2.493 است. این مقدار را باید از 100 کم کرد که می‌شود 97.506. بنابراین معامله‌گر فروش هر 100 دلار از این اوراق را به‌ازای دریافت 97.507 دلار پیشنهاد می‌دهد.
اسناد میان‌مدت خزانه (Treasury Notes)
اسناد میان‌مدت خزانه نوعی اوراق قرضه میان‌مدت است که توسط دولت آمریکا فروخته می‌شود و سررسید آن بین 2 تا 10 است. سود اسناد خزانه هر شش‌ماه یکبار پرداخت می‌شود و مبلغ سود نسبت به اوراق بلندمدت کمتر است. سرمایه‌گذاران می‌توانند این اوراق میان‌مدت را تا موعد سررسید نگه دارند یا پیش از آن در بازار ثانویه بفروشند. اهمیت اسناد میان‌مدت در این است که بانک‌ها از آن به‌عنوان معیاری برای محاسبه نرخ وام مسکن بهره می‌گیرند.
اوراق قرضه بلندمدت خزانه (Treasury Bonds)
اوراق قرضه بلندمدت خزانه نوعی اوراق قرضه دولتی است که سررسید آن بیش از ده سال است و سود آن در دوره‌های زمانی شش‌ماهه و اصل مبلغ در پایان سررسید بازپرداخت می‌شود. این اوراق عمدتاً به‌صورت بیست‌ساله یا سی‌ساله عرضه می‌شوند و سود آن هر شش ماه پرداخت می‌شود. هر کوپن درصدی از قیمت اسمی اوراق است. بهره این اوراق نسبت به اوراق کوتاه‌مدت و میان‌مدت بیشتر است و در پایان سررسید می‌توان آن را بازخرید کرد یا در بازار ثانویه فروخت.
تفاوت حواله کوتاه‌مدت خزانه با اسناد میان‌مدت و اوراق قرضه بلندمدت خزانه
- تاریخ سررسید اسناد میان‌مدت خزانه و اوراق قرضه بلندمدت خزانه معمولاً بیش از یک سال است؛ معمولاً بین 1 تا 7 سال. تاریخ سررسید اوراق قرضه بلندمدت خزانه با هر سررسیدی می‌تواند فروخته شود؛ هرچند‌که سررسید آنها در تاریخ صدور معمولاً بیش از 5 سال است.
- اسناد میان‌مدت و اوراق بلندمدت معمولاً علاوه‌بر بازپرداخت اصل پول، برگه دریافت سود دوره‌ای (کوپن) هم دارند.
- اوراق و اسناد معمولاً با نام هستند و نام و آدرس مالک فعلی آنها رویشان چاپ شده و معمولاً به بهایی بسیار نزدیک به قیمت اسمی‌شان معامله می‌شوند.
بازدهی حواله و اسناد و اوراق با سررسیدهای مختلف معمولاً متفاوت است. انتظارات درباره نرخ‌های آتی کوتاه‌مدت روی نرخ‌های جاری اوراق بلندمدت تأثیرگذار است
اوراق قرضه پس‌انداز دولتی (U.S Saving Bonds)
این اوراق پس از فروش از سوی دولت آمریکا دیگر قابل خرید و فروش نیست و دارنده آن صرفاً می‌تواند سود این اوراق را در دوره‌های زمانی مقرر دریافت کند و در موعد سررسید نسبت به بازخرید آن اقدام کند.
اوراق پس‌انداز دولتی تنها به افراد حقیقی فروخته می‌شود. دو نوع از این اوراق هست که هر دو با نام‌اند: اوراق سری E اساساً اوراق تنزیلی هستند؛ یعنی دارنده آن قبل از سررسید سودی دریافت نمی‌کند. اما به دارنده اوراق سری H هر 6 ماه سود پرداخت می‌شود. برخلاف اوراق قابل معامله در بازار که نرخ بهره ثابت دارند، نرخ اوراق پس‌انداز دولتی پس از تغییر نرخ بهره در بازار بازبینی می‌شود. اوراق قرضه پس‌انداز تنها اوراق قرضه‌ای است که سود مرکب به آن تعلق می‌گیرد.
اوراق قرضه جنگی (War Bond)
اوراق قرضه جنگی، نوع دیگری از اوراق قرضه است که توسط دولت و با هدف تأمین مالی عملیات نظامی و سایر مخارج جنگی صادر می‌شود. این اوراغ اغلب نرخ بازده پایینی دارند و از این رو، بیشتر با انگیزه‌های میهن‌پرستانه یا کمبود فرصت‌های سرمایه‌گذاری خریداری می‌شود.
اوراق قرضه فراملی (Supranational Bond)
اوراق قرضه فراملی، که به آن «سوپرا» (Supra) نیز گفته می‌شود، از سوی سازمان‌های بین‌المللی مثل بانک جهانی منتشر می‌شود و دارای رتبه اعتباری بالایی نظیر اوراق قرض دولتی است.
اوراق قرضه فراملی (Supranational Bonds) نوعی ابزار بدهی هستند که توسط نهادهای فراملیتی یا چندملیتی منتشر می‌شوند. این نهادها سازمان‌های بین‌المللی هستند که از چندین کشور به عنوان اعضا تشکیل شده‌اند و هدف آنها تأمین مالی پروژه‌های توسعه‌ای، اقتصادی یا اجتماعی در کشورهای مختلف است. مشهورترین نهادهایی که اوراق قرضه فراملی را منتشر می‌کنند شامل بانک جهانی (World Bank)، صندوق بین‌المللی پول (IMF) و بانک توسعه آسیایی (ADB) هستند.
ویژگی‌های اوراق قرضه فراملی
- درجه اعتباری بالا: به دلیل اینکه این اوراق توسط سازمان‌های بزرگ و معتبر بین‌المللی پشتیبانی می‌شوند و کشورهای متعددی از آنها حمایت می‌کنند، معمولاً دارای ریسک اعتباری پایینی هستند.
- مناسب پروژه‌های توسعه‌ای: این اوراق برای تأمین مالی پروژه‌هایی مانند توسعه زیرساخت‌ها، مبارزه با فقر، تغییرات اقلیمی و دیگر اهداف اجتماعی و اقتصادی منتشر می‌شوند.
- سرمایه‌گذاری امن: به دلیل سطح بالای اعتبار این نهادها، اوراق قرضه فراملی اغلب به عنوان یکی از امن‌ترین گزینه‌ها برای سرمایه‌گذاری در بازار بدهی‌ها محسوب می‌شوند.
- تنوع در سرمایه‌گذاری: این اوراق به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد که در پروژه‌های توسعه‌ای بین‌المللی سرمایه‌گذاری کنند و پرتفوی سرمایه‌گذاری خود را تنوع بخشند.
- نرخ بهره پایین: به دلیل سطح بالای اعتبار و تقاضای زیاد برای این اوراق، نرخ بهره آنها معمولاً نسبت به اوراق قرضه سایر نهادهای بدهی پایین‌تر است.
- ابزاری برای تنوع‌بخشی: اوراق قرضه فراملی معمولاً توسط صندوق‌های سرمایه‌گذاری، بانک‌های مرکزی و دیگر نهادهای مالی به عنوان بخشی از استراتژی تنوع‌بخشی و مدیریت ریسک خریداری می‌شوند.
اوراق قرضه شهرداری (Municipal Bond)
اوراق قرضه شهرداری توسط مراجع محلی یا زیربخش‌های تقسیمات کشوری مثل شهر یا ایالت فدرال منتشر می‌گردد و به درجات متفاوت از پشتوانه دولت برخوردار است. این اوراق در برخی از ایالت‌های آمریکا از معافیت‌های مالیاتی برخوردارند.
برای مثال، اوراق قرضه BAB، نوعی اوراق قرضه شهرداری است که به موجب قانون بهبود و سرمایه‌گذاری مجدد 2009 آمریکا منتشر شده است و برخلاف اوراق قرضه شهرداری سنتی آمریکا که معاف از مالیات هستند، بهره دریافتی‌اش مشمول مالیات است، اما در ایالتی که منتشر می‌شود معاف از پرداخت مالیات است.
اوراق قرضه شهرداری‌ها معمولاً بهره پایین‌تری از اوراق دولتی دارند، هرچند ریسک هر دو یکسان است. اوراق قرضه شهرداری‌ها معمولاً در قالب اوراق تعهدات عمومی یا اوراق قرضه درآمدی طراحی می‌شوند. پشتوانه اوراق قرضه تعهدات عمومی «اعتبار و اعتماد کامل» و در نتیجه قدرت مالیات‌ستانی است. اوراق قرضه درآمدی با یک جریان درآمدی معین مثل درآمد یک پروژه پشتیبانی می‌شوند.
اوراق قرضه درآمدی (Revenue Bond)
اوراق قرضه درآمدی نوع خاصی از اوراق قرضه شهرداری است؛ با این تفاوت که بازپرداخت آن صرفاً از محل درآمدهای یک نهادِ مشخصِ مرتبط با اهداف اوراق تضمین می‌شود. اوراق قرضه درآمدی معمولاً «غیر قابل رجوع» هستند؛ به این معنی که در صورت نکول، دارندة اوراق به دارایی‌ها یا سایر درآمدهای دولتی دسترسی ندارد.
اوراق قرضه شرکتی (Corporate Bonds)
اوراق قرضه شرکتی پرداخت‌های معین در زمان‌های مشخص دارد و بهره‌ای که دارندگان این اوراق دریافت می کنند، مشمول مالیات بر درآمد می‌شود. صدور اوراق قرضه شرکتی معمولاً با قرارداد اوراق قرضه (Indentures) پوشش داده می‌شود. در این قرارداد به یک امین (معمولاً بانک یا یک شرکت امانی) تعهد داده می‌شود که تمام شروط قرارداد انتشار اوراق قرضه برآورده شود. این شروط شامل تعهد پرداخت اصل و سود در روزهای معین و همچنین شروط دیگری نظیر محدودیت بر فروش دارایی‌های وثیقه، محدودیت بر تأمین مالی آتی و محدودیت بر پرداخت سود سهام می‌شود.
خریداران بالقوه احتمال نکول اوراق را پیش‌بینی کرده و برای اوراق با احتمال نکول بالاتر، نرخ بهره بیشتری مطالبه می‌کنند. اختلاف نرخ بهره اوراق کم‌ریسک و پُرریسک با سررسیدهای مشابه را بازه اعتبار می‌گویند. مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری یک شاخص از ریسک نکول اوراق قرضه فراهم کرده‌اند که از AAA (بهترین کیفیت) تا C (بدترین کیفیت) درجه‌بندی می‌شود.
اوراق قرضه BBB و بالاتر معمولاً به‌عنوان «رده سرمایه‌گذاری» (Investment Grade) شناخته می‌شود. اوراق قرضه پایین‌تر از این درجه معمولاً «اوراق قرضه بنجل» (Junk Bonds) خوانده می‌شوند. اوراق قرضه بنجل بازدهی بیشتری (از 3 تا 6 درصد) نسبت به اوراق قرضه AAA دارند. یازه اعتبار آنها از سیصد تا ششصد نقطه پایه است (هر نقطه پایه یک‌صدم یک درصد است).
اوراق قرضه رده سرمایه‌گذاری (Investment-Grade Bonds)
این اوراق از سوی شرکت‌هایِ دارای درجه اعتباریِ بالا منتشر و کم‌ریسک تلقی می‌شوند و همچنین به‌صورت کلی بازدهی کمتری نسبت به اوراق قرضه پرریسک دارند.
اوراق قرضه پربازده (High-Yield Bonds)
اوراق قرضه پِربازده یا اوراق قرضه بُنجل توسط شرکت‌هایی با درجه اعتباری پایین‌تر (پایین‌تر از BBB) منتشر می‌شوند و جهت جبران افزایش ریسک نکول، بازدهی بالاتری دارند.
اوراق بهادار با پشتوانه وام رهنی (Mortgage-Backed Securities)
این نوع اوراق قرضه پشتوانه وام رهنی مسکن دارند. به سرمایه‌گذاران این اوراق مبالغی پرداخت می‌شود که از اصل و بهره وام‌های رهنیِ پایه حاصل شده است. اوراق با پشتوانه وام رهنی بسته به کیفیت وام‌های رهنیِ پایه می‌تواند پیچیده باشد و ریسک متغیری داشته باشد.
اوراق قرضه بدون کوپن (Zero-Coupon Bonds)
این اوراق بهره دوره‌ای ندارند و در عوض، به مبلغ کمتری نسبت به ارزش اسمی خود فروخته می‌شوند و در سررسید ارزش اسمی به‌صورت کامل پرداخت می‌شود. تفاوت میان مبلغ خرید و مبلغ اسمی نمایانگر بازده سرمایه‌گذار است.
اوراق قرضه قابل تبدیل (Convertible Bonds)
این اوراق را شرکت‌ها منتشر می‌کنند و قابل تبدیل به تعداد معینی از سهام شرکت ناشر هستند. در واقع این اوراق به سرمایه‌گذار امکان می‌دهد هم از ثبات و امنیت اوراق قرضه استفاده کند و هم از ظرفیت سودآوری سهام شرکت بهره‌مند شود.
اوراق قرضه قابل بازخرید (Callable Bonds)
اوراق قرضه‌ای هستند که قبل از رسیدن به موعد سررسید، به‌وسیله صادرکننده قابل بازخرید است. معمولاً اضافه‌ارزش آن به دارنده اوراق قرضه وقتی پرداخت می‌شود که اوراق قرضه بازخرید شود.
اوراق قرضه تعدیل‌شده با تورم (Inflation-Linked Bonds)
پرداختی اصل یا بهرة این اوراق براساس نرخ تورم است. اوراق بهادار پوشش تورم خزانه‌داری آمریکا نمونه‌ای از این اوراق قرضه است که بازپرداخت اصل مبلغ آن براساس شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) تعدیل می‌شود.
اوراق قرضه بی‌پشتوانه (Debentures)
این اوراق تهعدات عمومیِ بی‌پشتوانه شرکت ناشر هستند. انتشار آنها معمولاً مقدار انتشار بدهیی‌های تضمین‌شده و تضمین‌نشده دیگر را محدود خواهد ساخت.
اوراق قرضه بی‌پشتوانه بدون اولویت (Subordinated Debentures)
اوراق قرضه بی‌پشتوانه بدون اولویت پرداختی پایین‌تری نسبت به اوراق قرضه معمولی شرکت در وضعیت ورشکستگی دارند، اما اولویت‌شان از سهام ممتاز و عادی بالاتر است.
اوراق قرضه پشتوانه‌دار (Collateral trust Bond)
این اوراق به پشتوانه دیگر انواع اوراق بهادار که معمولاً یک امین آن را نگهداری می‌کند، صادر می‌شوند. این اوراق را معمولاً یک شرکت مادر با وثیقه‌گذاری اوراق بهادار یکی از زیرمجموعه‌هایش منتشر می‌کند.
تهعدات تجهیزاتی (Equipment Obligations)
تعهدات تجهیزاتی یا گواهینامه واسپاری تجهیزات (Equipment trust Certificates) نوعی اوراق قرضه است که تجهیزاتی مثل تجهیزات متحرک راه‌آهن و هواپیما و … آن را پوشش می‌دهد.
اوراق قرضه خارجی (Foreign Bonds)
اوراق قرضه‌ای است که از سوی یک نهاد خارجی در یک بازار داخلی منتشر می‌گردد و در معرض ریسک ارزی کشور صادرکننده قرار دارد. به‌عنوان مثال، اوراق قرضه یانکی در آمریکا و اوراق قرضه سامورایی در ژاپن.
سازوکار اوراق قرضه چیست ؟
اوراق قرضه نوعی ابزار بدهی است و به‌نوعی از بدهی ناشرِ اوراق حکایت دارد. اوراق قرضه به سرمایه‌گذاران فردی اجازه می‌دهد نقش وام‌دهنده ایفاء کنند. دولت‌ها و شرکت‌ها معمولاً برای تأمین مالی مخارجی مثل احداث راه و جاده، ساخت مدارس، سدسازی و احداث سایر زیرساخت‌های عمرانی اوراق قرضه منتشر می‌کنند. شرکت‌ها هم اغلب برای رشد کسب‌و‌کار، خرید املاک و تجهیزات، انجام پروژه‌های سودآور، تحقیق و توسعه و استخدام نیری کار از انتشار اوراق قرضه بهره می‌گیرند.
اوراق قرضه نوعی اوراق بهادار درآمدثابت است و در کنار حقوق صاحبان سهام (Equities) و اوراق بهادار با قابلیت نقدشوندگی بسیار بالا (Cash Equivalents) از کلاس‌های اصلی دارایی برای سرمایه‌گذاران فردی به حساب می‌آید. وام‌گیرنده در ازای وامی که می‌گیرد یک ورقه قرضه منتشر می‌کند که شامل شرایط وام، پرداخت‌های دوره‌ای بهره و سررسیدی است که باید اصل مبلغ در آن موعد بازپرداخت شود. پرداخت بهره بخشی از عایدی دارندگان اوراق است که مابه‌ازایِ پولی که به ناشر قرض داده‌اند دریافت می‌کنند. نرخ بهره که میزان پرداخت را تعیین می‌کند به نرخ بهره معین، نرخ بهره اسمی یا نرخ کوپن نیز معروف است.
قیمت اولیه اوراق قرضه معمولاً همان مبلغی است که روی اوراق ذکر می‌شود. ارزش اسمی هر ورقه قرضه در آمریکا معمولاً 1000 دلار است. قیمت اولیه یا ارزش اسمی اوراق قرضه با قیمت بازاری آنها تفاوت دارد و به کیفیت اعتباری منتشرکننده، به زمان باقیمانده تا سررسید و نرخ بهره اوراق بستگی دارد. ارزش اسمی همان مبلغی است که در زمان سررسید به دارنده اوراق پرداخت می‌شود.
خرید و فروش اوراق قرضه در بازار ثانویه
وجود بازار برای اوراق بهادار این امکان را فراهم کرده تا دارندگان اوراق بتوانند اوراق قرضه خود را به سایر سرمایه‌گذاران بفروشند یا مدت‌ها پس از انتشار اولیه از سوی نهاد منتشرکننده اوراق سایر سرمایه‌گذاران را بخرند. سرمایه‌گذاران اوراق قرضه مجبور نیستند اوراق را تا زمان سررسید نگه دارند.
اوراق قرضه در بازارهای مالی به فروش می‌رسد. معمولاً، اوراق قرضه به قیمت اسمی (Face Value) عرضه می‌شود، اما ممکن است قیمت فروش آنها در بازار کمتر یا بیشتر از ارزش اسمی باشد (بسته به نرخ بهره بازار و شرایط دیگر).
سرمایه‌گذار با خرید اوراق از دو محل عایدی خواهد داشت یکی از محل پرداخت دوره‌ای بهره و بازپرداخت اصل که همان قیمت اسمی اوراق است. اوراق قرضه را می‌توان برحسب نوع نرخ بهره به دو دسته تقسیم کرد: اوراق قرضه با نرخ بهره ثابت (Fixed-Rate Bond) و اوراق قرضه با نرخ بهره متغیر (Floating-Rate Bond). اوراق با بهره ثابت جریان درامدی ثابتی را برای سرمایه‌گذار تا زمان سررسید ایجاد می‌کند اما اوراق با نرخ بهره متغیر جریان درآمدی متغیری ایجاد می‌کند و نرخ اوراق بسته به متغیرهایی مثل نرخ بهره بین بانکی یا نرخ تورم تغییر می‌کند.
عوامل تأثیرگذار بر قیمت اوراق قرضه
مجموعه‌ای از عوامل اقتصادی، سیاسی و نهادی می‌توانند بر قیمت اوراق قرضه اثر بگذارند و شناسایی و تحلیل این عوامل برای کسانی که می‌خواهند در اوراق قرضه سرمایه‌گذاری کنند ضروری به نظر می‌رسد. در این بخش به‌تفکیک عوامل تأثیرگذار بر اوراق قرضه را بررسی خواهیم کرد.
تأثیر نرخ بهره بر قیمت اوراق قرضه چیست ؟
نرخ بهره همان هزینه‌ای است که وام‌گیرنده باید بابت وام خود به وام‌دهنده بپردازد. ما در اقتصاد کلان یک نرخ بهره داریم که میانگین بازدهی بازارهای مالی و سرمایه‌گذاری در یک کشور است و هزینه وام‌گرفتن را نشان می‌دهد. مقدار نرخ بهره در بازار و از تعادل عرضه و تقاضای پول حاصل می‌شود.
وقتی نرخ بهره بازار افزایش می‌یابد، نرخ بهره اوراق قرضه قدیمی از این نرخ جا می‌ماند و طبق نرخ بهره جدید اوراق قرضه با نرخ بهره بالاتر منتشر می‌شود. در نتیجه سرمایه‌گذاران خیلی سراغ اوراق قرضه قدیمی نمی‌روند و تقاضا برای آنها کم می‌شود و طبق قانون عرضه و تقاضا قیمت اوراق قرضه قدیمی کاهش می‌یابد. پس نتیجه این شد که با افزایش نرخ بهره، قیمت اوراق قرضه کاهش می‌یابد.
پیشتر اشاره کردیم که اوراق قرضه به‌واسطه تأثیرپذیری و تأثیرگذاری در نرخ بهره بازار از اهمیت به‌سزایی در اقتصاد کلان برخوردار است. سرمایه‌گذاران اوراق قرضه باید از نحوه تغییر بازدهی اوراق قرضه سر در بیاورند تا بتوانند سرمایه‌گذاری موفقی در اوراق قرضه داشته باشند و از این رو در این بخش به رابطه قیمت اوراق با نرخ بهره می‌پردازیم.
نرخ بهره و ارزش فعلی (Present Value)
وقتی نرخ بهره بازار افزایش می‌یابد، اوراق قرضه جدیدی که منتشر می‌شوند به تناسب نرخ بهره بازار نرخ بهره بیشتری خواهند داشت و این باعث می‌شود که اوراق قرضه قدیمی که نرخ بهره پایین‌تری دارند کمتر برای سرمایه‌گذاران جذاب باشند. در واکنش به این قضیه قیمت اوراق قرضه قدیمی کاهش می‌یابد تا انگیزه‌ای باشد برای خرید آنها از سوی سرمایه‌گذاران؛ یعنی با افزایش نرخ بهره بازار، قیمت اوراق قرضه قدیمی به‌نحوی کاهش می‌یابد تا بازدهی آن با نرخ بهره جدید هماهنگ باشد.
بازده تا سررسید (Yield to Maturity – YTM)
بازده تا سررسید، نرخ بهره مؤثر سالانه است که یک سرمایه‌گذار با خرید اوراق قرضه و نگهداری آن تا زمان سررسید به دست می‌آورد. هنگامی که قیمت اوراق قرضه کاهش می‌یابد، YTM افزایش می‌یابد زیرا سرمایه‌گذار علاوه بر دریافت بهره دوره‌ای، اوراق قرضه را با قیمتی کمتر از ارزش اسمی خریداری می‌کند و در سررسید، مبلغ اسمی کامل را دریافت می‌کند.
بالعکس، اگر نرخ بهره کاهش یابد، اوراق قرضه قدیمی که نرخ بهره بالاتری دارند، جذاب‌تر می‌شوند. این باعث افزایش تقاضا برای این اوراق و در نتیجه افزایش قیمت آنها می‌شود. با افزایش قیمت اوراق قرضه، YTM کاهش می‌یابد.
مثال: فرض کنید شما یک اوراق قرضه با ارزش اسمی 1000 دلار و نرخ بهره 5% دارید. این اوراق به شما سالانه 50 دلار بهره می‌دهد.
حالا تصور کنید که نرخ بهره بازار افزایش یافته و به 6% رسیده است. اوراق قرضه‌های جدید با همان ارزش اسمی 1000 دلار، اکنون سالانه 60 دلار بهره پرداخت می‌کنند.
در این شرایط، اوراق قرضه شما که تنها 50 دلار بهره می‌دهد، کمتر جذاب می‌شود. بنابراین، برای فروش آن، باید قیمت اوراق قرضه شما کاهش یابد تا بازدهی آن متناسب با اوراق قرضه‌های جدید با نرخ بهره بالاتر شود.
بالعکس، اگر نرخ بهره بازار به 4% کاهش یابد، اوراق قرضه شما که 5% بهره می‌دهد، جذاب‌تر می‌شود و قیمت آن در بازار افزایش می‌یابد.
مدت زمان تا سررسید و حساسیت به تغییرات نرخ بهره
اوراق قرضه‌هایی که مدت زمان بیشتری تا سررسید دارند، به تغییرات نرخ بهره حساس‌تر هستند. یعنی اگر نرخ بهره تغییر کند، قیمت این اوراق نسبت به اوراق قرضه‌های با مدت زمان کوتاه‌تر، بیشتر تغییر خواهد کرد.
دلیل این حساسیت بیشتر به این است که در اوراق قرضه‌های بلندمدت، پرداخت بهره برای مدت طولانی‌تری در معرض تغییرات نرخ بهره قرار دارد.
تأثیر عوامل اقتصادی و سیاسی بر قیمت اوراق بهره
- متغیرهای اقتصادی: تغییر عوامل اقتصادی نظیر رشد، رکود و تورم بر نرخ بهره تأثیر می‌گذارد و تغییر نرخ بهره نیز بر قیمت اوراق قرضه مؤثر است. مثلاً افزایش تولید موجب افزایش تقاضای پول می‌شود و افزایش تقاضای پول باعث افزایش نرخ بهره می‌شود و این به کاهش قیمت اوراق قرضه منجر می‌شود.
- سیاست‌های پولی و مالی دولت: دولت در اقتصاد برای دستیابی به اهدافی مثل کنترل تورم یا تحریک رشد و تولید اقدام به اجرای سیاست‌های پولی و مالی می‌کند. در سیاست پولی دولت مستقیماً با تغییر نرخ بهره پایه در راستای تحقق اهداف خود گام برمی‌دارد و در سیاست مالی نیز به‌صورت غیرمستقیم بر نرخ بهره اثر می‌گذارد. با اعمال سیاست و تغییر مستقیم یا غیرمستقیم نرخ بهره، قیمت اوراق قرضه نیز دستخوش تغییر خواهد شد. به عنوان مثال، دولت برای کنترل تورم سیاست انقباض پولی را در پیش می‌گیرد و با افزایش نرخ بهره سعی می‌کند. عرضه پول را کاهش داده و تورم را کنترل کند. افزایش نرخ بهره در این حالت موجب کاهش قیمت اوراق قرضه خواهد شد.
- تحولات بین‌المللی: تحولات بین‌المللی مثل جهش‌های ارزی، تنش‌های سیاسی، جنگ، تغییر الگوی عرضه نیروی کار و مواردی از این دست می‌تواند بر قیمت اوراق قرضه در بازارهای جهانی تأثیر بگذارد.
تأثیر رتبه‌بندی اعتباری بر قیمت اوراق قرضه
رتبه‌بندی اعتباری میزان ریسک نکول یا احتمال ناتوانی شرکت در بازپرداخت اصل و بهره اوراق قرضه را نشان می‌دهد. هر چه رتبه‌بندی اعتباری یک شرکت بالاتر باشد احتمال نکول اوراق قرضه هم کمتر است. این رتبه‌بندی اعتباری از سوی تعدادی مؤسسه مالی ممتاز مانند Moody’s و S&P و براساس یکسری معیار انجام می‌شود. اوراق قرضه با رتبه‌بندی اعتباری بالاتر، معمولاً ریسک کمتری به‌همراه دارد و در نتیجه نرخ بهره پایین‌تری هم دارد.
مزایا و معایب اوراق قرضه
برای برشمردن مزایا و معایب اوراق قرضه باید در نظر داشته شید که اوراق قرضه را از دو جنبه می‌توان دید و به عبارتی دیگر سکه‌ای دوطرفه است؛ یعنی اگر دید سرمایه‌گذار نگاه کنیم، اوراق قرضه یک ابزار سرمایه‌گذاری و اگر از دید بنگاه، شرکت یا دولت نگاه کنیم اوراق قرضه ابزاری مالی برای تأمین مالی است.
مزایای اوراق قرضه:
- درآمد ثابت: اوراق قرضه از دید سرمایه‌گذار جریان ثابتی از درآمد ایجاد می‌کند و ثبات درآمد همراه با ریسک کم برای بسیاری از سرمایه‌گذاران مطلوب به نظر می‌رسد.
- ریسک کم: اوراق قرضه نسبت به سایر گزینه‌های سرمایه‌گذاری ازجمله سهام ریسک کمتری برای سرمایه‌گذار دارد؛ چراکه ماهیت قرض دارد و درنتیجه سهمی در زیان شرکت منتشرکننده اوراق ندارد.
- اولویت در پرداخت: اگر شرکت منتشرکننده اوراق قرضه ورشکست شود، دارندگان اوراق در دریافت پول خود نسبت به سهامداران شرکت اولویت دارند.
- متنوع‌سازی سبد دارایی: سرمایه‌گذاران می‌توانند با افزودن اوراق قرضه به پورتفو یا سبد دارایی‌های خود تنوع را بالا برده و ریسک را کاهش بدهند.
معایب و ریسک‌های اوراق قرضه:
اوراق قرضه همانند سرمایه‌گذاری‌های دیگر همواره در معرض مجموعه‌ای از ریسک‌ها قرار دارد. آگاهی از این رسک‌ها به سرمایه‌گذاران کمک می کند تا آگاهانه تصمیم‌گیری کنند. در ادامه ریسک‌ها مرتبط با اوراق قرضه را معرفی خواهیم کرد:
- ریسک نرخ بهره (Interest Rate Risk): ریسک نرخ بهره به تغییرات نرخ بهره بازار مربوط است. افزایش نرخ بهره معمولاً موجب کاهش ارزش اوراق قرضه می‌شود و برعکس. وقتی نرخ بهره در بازار بالا می‌رود، سرمایه‌گذاران به سمت اوراق قرضه با نرخ بهره بالاتر جذب می‌شوند و تمایل کمتری به نگهداری از اوراق قرضه قدیمی با نرخ بهره پایین‌تر دارند. در نتیجه تقاضا برای اوراق قرضه قدیمی کم می‌شود و قیمتشان کاهش خواهد یافت.
- ریسک اعتبار یا نکول (Credit Risk): ریسک نکول به احتمال ناتوانی ناشر اوراق قرضه در پرداخت سود و اصل مبلغ اوراق در سررسید مربوط است. اگر ناشر اوراق با مشکلات مالی مواجه شود شاید نتواند از پس تعهدات خود بربیاید و در نتیجه سرمایه‌گذاران متحمل ضرر شوند.
- ریسک بازخرید (Call Risk): ریسک بازخرید زمانی رخ می‌دهد که ناشر اوراق قرضه حق بازخرید اوراق قبل از موعد سررسید را داشته باشد. اگر نرخ بهره کاهش یابد، ناشر ممکن است اوراق قرضه قدیمی با نرخ بهره بالاتر را بازخرید کند و اوراق جدیدی با نرخ بهره پایین‌تر صادر کند. این اتفاق باعث می‌شود که سرمایه‌گذاران به‌ناچار به دنبال سرمایه‌گذاری‌های دیگری با بازده کمتر باشند.
- ریسک نقدشوندگی (Liquidity Risk): وقتی می‌گویند یک دارایی نقدشوندگی بالایی دارد، یعنی می‌توانیم آن را سریع و بدون افت قیمت در بازار بفروشیم. اوراق قرضه می‌توانند دارای ریسک نقدشوندگی باشند و امکان فروش سریع بدون افت قیمت آن در بازار ممکن نباشد. هنگامی که دوره سررسید یک ورق قرضه طولانی باشد یا از سوی نهاد کوچکی صادر شده باشد ریسک نقدشوندگی بیشتری هم دارد.
- ریسک تورم (Inflation Risk): تورم از ارزش واقعی اوراق قرضه می‌کاهد. اگر تورم بالاتر از نرخ بهره اوراق قرضه باشد، نه‌تنها دارنده اوراق سود نمی کند بلکه متحمل ضرر واقعی هم خواهد شد.
عواملی وجود دارند که بر ریسک‌های مرتبط با اوراق قرضه اثر می‌گذراند:
- رتبه اعتباری ناشر اوراق: هر چه رتبه اعتباری ناشر اوراق بالاتر باشد، ریسک اعتبار اوراق قرضه کمتر خواهد بود.
- مدت زمان تا سررسید: هرچه سررسید اوراق قرضه طولانی‌تر باشد، ریسک نرخ بهره و بازخرید اوراق هم بیشتر خواهد بود.
- نوع ناشر: اوراق قرضه دولتی ریسک نکول کمتری دارند.
- شرایط بازار: شرایط کلی بازار مانند نوسانات اقتصادی و سیاست‌های پولی بر ریسک اوراق قرضه تأثیرگذار است.
چگونه اسپرد اوراق بین دو کشور بر نرخ تبدیل ارز آنها اثر می گذارد؟
اسپرد (Spread) در این بازار تاثیر مهمی بر نرخ تبدیل ارز دو کشور می‌گذارد. این تاثیر از طریق چندین عامل مختلف شکل می‌گیرد. ابتدا تغییرات در شاخص‌های اقتصاد کلان همچون نرخ تورم، رشد تولید ناخالص داخلی و نرخ بیکاری می‌تواند اثر بگذارد. اگر شاخص‌های اقتصادی یک کشور ضعیف شود، سرمایه‌گذاران ممکن است تقاضای بازدهی بالاتری برای اوراق قرضه آن کشور داشته باشند که منجر به افزایش اسپرد می‌شود.
همچنین سیاست‌های مالی و پولی یک کشور نیز می‌توانند بر اسپرد اوراق قرضه تأثیر بگذارند. سیاست‌های مالی دولت‌ها و یا افزایش نرخ بهره توسط بانک مرکزی می‌تواند به افزایش اسپرد اوراق منجر شود. خطرات سیاسی و ژئوپلیتیکی همچون جنگ می‌تواند احساسات بازار و تغییرات رتبه اعتباری یک کشور را تحت تاثیر قرار دهد و روی اسپرد اوراق اثر بگذارد.
بنابراین درک این عوامل از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا تغییرات در اسپرد اوراق قرضه می‌تواند تاثیر زیادی بر نرخ تبدیل ارز دو کشور داشته باشد. اطلاعات دقیق و تحلیل هوشمندانه در این زمینه می‌تواند به سرمایه‌گذاران و سیاست‌گذاران کمک کند تا تصمیمات بهتری در مورد سیاست‌های اقتصادی و ارزی بگیرند.
مقایسه اوراق قرضه با سایر ابزارهای مالی
شرکت‌های برای تأمین مالی پروژه‌های خود چند گزینه پیش رو دارند: انتشار سهام، انتشار اوراق قرضه، استقراض از بانک و استفاده از منابع داخلی.
مقایسه اوراق قرضه با سهام
شرکت می‌تواند برای تأمین مالی اوراق قرضه منتشر کند که از جنس ایجاد بدهی است. یعنی با انتشار اوراق و فروش آن در واقع دارد از خریداران اوراق پول قرض می‌کند. انتشار سهام هم مانند انتشار اوراق می‌تواند با هدف تأمین مالی انجام شود اما چند تفاوت وجود دارد که باعث می‌شود شرکت‌ها تأمین مالی از طریق اوراق قرضه را به انتشار سهام ترجیح دهند:
- انتشار سهام موجب رقیق‌شدن سهام سهام‌دارن شرکت می‌شود؛ یعنی درصد مالکیت هر سهام‌دار بر شرکت با افزایش سهام کاهش می‌یابد اما این مشکل در انتشار اوراق قرضه پش نمی‌آید.
- هزینه انتشار اوراق قرضه ثابت است و مهم‌تر اینکه بهره پرداختی اوراق قرضه در بسیاری از کشورها به‌عنوان مالیات شناسایی می‌شود و این هزینه کلی تأمین مالی شرکت را نسبت به انتشار سهام کمتر می‌کند.
- از انتشار اوراق قرضه می‌توان برای تأمین مالی پروژه‌های خاص استفاده کرد اما انتشار سهام چنین قابلیتی ندارد.
مقایسه اوراق قرضه با اوراق مشارکت
اوراق مشارکت نوعی اوراق قرضه به حساب می‌آید که بیشتر برای تأمین مالی پروژه‌های خاص به کار می‌آید. اوراق مشارکت برخلاف اوراق قرضه مبتنی بر استقراض نیست و دارندگان اوراق طبق شرایط قرارداد در عواید آتی پروژه شریک می‌شوند.
علاوه بر این، اوراق مشارکت به پروژه‌های خاص اختصاص دارد، اما اوراق قرضه حالت کلی‌تری دارد و یک شرکت می‌تواند بدون دلیل خاصی اوراق منتشر کند. نرخ بهره اوراق مشارکت در جهان مشخص است و سررسید طولانی‌تری دارد.
در کشور ما اوراق قرضه به‌معنای متداول جهانی وجود ندارد؛ چراکه ماهیت حقوقی آن قرض است و گرفتن بهره در قرض مصداق ربا است. به همین دلیل نسخه‌هایی مشابه اوراق قرضه طراحی شده تا اشکال شرعی نداشته باشد. در این مورد می‌توانیم به صکوک اسلامی اشاره کنیم. همچنین اوراق مشارکت در ایران با نسخه متداول جهانی آن تفاوت دارد و برایش سود علی‌الحساب تعریف شده است.
استراتژی‌های سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه
اوراق قرضه درآمد ثابت دارد و ریسکش کم است. بنابراین اکثر سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دهند با سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه تنوع سبد دارایی خود را افزایش داده و از ریسک سرمایه‌گذاری بکاهند. همچنین سرمایه‌گذاران می‌توانند با به‌کارگیری تعدادی استراتژی خاص بازدهی خود را حداکثر کرده و مدیریت ریسک کنند. در ادامه به مهم‌ترین استراتژی‌های سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه اشاره خواهیم کرد.
استراتژی نردبانی (Bond Laddering)
استراتژی نردبانی شامل خرید اوراق قرضه با سررسیدهای مختلف است. به این ترتیب، سرمایه‌گذار اوراق قرضه‌ای با سررسیدهای متوالی (مثلاً هر سال) خریداری می‌کند. این استراتژی به سرمایه‌گذار کمک می‌کند تا از مزایای نرخ بهره متغیر بهره‌مند شود و ریسک ناشی از تغییرات نرخ بهره را کاهش دهد. وقتی یک اوراق قرضه به سررسید می‌رسد، سرمایه‌گذار می‌تواند پول حاصل را دوباره سرمایه‌گذاری کند و به این ترتیب، همیشه بخشی از سبد سرمایه‌گذاری خود را در اوراق قرضه با نرخ بهره فعلی بازار نگه دارد.
استراتژی نردبانی مضاعف (Barbell Strategy):
در این استراتژی، سرمایه‌گذار سرمایه خود را بین اوراق قرضه کوتاه‌مدت و بلندمدت تقسیم می‌کند، در حالی که از اوراق قرضه با سررسید متوسط صرف‌نظر می‌کند. هدف این استراتژی، بهره‌مندی از مزایای هر دو نوع اوراق است. اوراق قرضه کوتاه‌مدت به سرمایه‌گذار نقدینگی و انعطاف‌پذیری بیشتری می‌دهد، در حالی که اوراق قرضه بلندمدت معمولاً نرخ بهره بالاتری دارند. این ترکیب به سرمایه‌گذار امکان می‌دهد تا از افزایش نرخ بهره در آینده بهره‌مند شود و در عین حال از درآمد ثابت اوراق بلندمدت استفاده کند.
استراتژی نردبانی قطری (Ladder Strategy):
این استراتژی شامل خرید اوراق قرضه‌ای است که به طور منظم، مثلاً هر سال، سررسید می‌شوند. در این استراتژی، هدف ایجاد یک جریان نقدی پایدار و کاهش ریسک‌های مربوط به تغییرات نرخ بهره است. این استراتژی به سرمایه‌گذار امکان می‌دهد تا از بازدهی بهتری نسبت به نگهداری اوراق قرضه با سررسیدهای کوتاه‌مدت بهره‌مند شود، در حالی که همچنان از نقدینگی کافی برخوردار باشد.
استراتژی مدیریت فعال (Active Bond Management):
در این استراتژی، سرمایه‌گذار یا مدیر سرمایه‌گذاری به طور فعال به خرید و فروش اوراق قرضه در بازار می‌پردازد تا از نوسانات قیمت و تغییرات نرخ بهره بهره‌مند شود. این استراتژی نیاز به تحلیل دقیق بازار و پیش‌بینی دقیق تغییرات در نرخ بهره و اقتصاد دارد. هدف این استراتژی افزایش بازدهی از طریق خرید و فروش مداوم اوراق قرضه با نرخ‌های بهره متفاوت و بهره‌مندی از نوسانات قیمت است. با این حال، این استراتژی شامل ریسک بالاتری نیز می‌شود.
استراتژی مدیریت منفعل (Passive Bond Management):
این استراتژی بر پایه خرید و نگهداری اوراق قرضه تا سررسید استوار است. سرمایه‌گذار با خرید اوراق قرضه با نرخ بهره مشخص و نگهداری آنها تا سررسید، از درآمد ثابت و مطمئن بهره‌مند می‌شود. این استراتژی برای سرمایه‌گذارانی مناسب است که به دنبال بازدهی ثابت و کم‌ریسک هستند و تمایلی به مدیریت فعال و پیچیده سبد سرمایه‌گذاری ندارند. در این استراتژی، هزینه‌های معاملات کمتر است و سرمایه‌گذار از نوسانات بازار جلوگیری می‌کند.
نکات حقوقی و مقرراتی اوراق قرضه
در ایران، اوراق قرضه به‌عنوان یکی از ابزارهای تأمین مالی برای شرکت‌ها و دولت‌ها تحت نظارت و مقررات مشخصی قرار دارد. از آنجا که ایران یک سیستم اقتصادی مبتنی بر قوانین اسلامی دارد، انتشار اوراق قرضه کلاسیک (که بهره به آن تعلق می‌گیرد) به دلیل مشکلات فقهی در بسیاری از موارد جایگزین اوراق اسلامی مانند صکوک و اوراق مشارکت شده است. با این حال، در مواردی که اوراق قرضه منتشر می‌شود، مقررات و قوانین زیر حاکم است:
- قانون تجارت: این قانون مقررات عمومی را برای اوراق قرضه تعیین می‌کند، از جمله شرایط صدور، بازپرداخت و حقوق دارندگان اوراق.
- قانون بازار اوراق بهادار: سازمان بورس و اوراق بهادار ایران، نظارت و کنترل انتشار اوراق قرضه را بر عهده دارد. این سازمان مقررات دقیقی در مورد نحوه انتشار و بازاریابی اوراق قرضه دارد.
- مجوزهای قانونی: برای انتشار اوراق قرضه، شرکت‌ها نیاز به مجوزهای قانونی از سازمان بورس و اوراق بهادار و در برخی موارد بانک مرکزی دارند.
- اوراق مشارکت: به دلیل مسائل شرعی، اوراق مشارکت جایگزین اوراق قرضه شده است. این اوراق مبتنی بر سود حاصل از پروژه‌ها هستند و از بهره استفاده نمی‌کنند.
نحوه تنظیم قراردادهای اوراق قرضه
تنظیم قراردادهای اوراق قرضه نیاز به دقت و توجه به جزئیات حقوقی و مالی دارد. این قراردادها شامل موارد زیر است:
- تعیین مبلغ و سررسید: مبلغ کل اوراق قرضه و تاریخ‌های سررسید باید به‌طور دقیق در قرارداد ذکر شود.
- نرخ بهره و نحوه پرداخت: در صورتی که اوراق قرضه با بهره منتشر می‌شود، نرخ بهره و دوره‌های پرداخت بهره (ماهانه، سالانه و…) باید مشخص شود.
- تعهدات و شرایط بازپرداخت: شرایط بازپرداخت اصل پول در زمان سررسید، نحوه بازخرید اوراق قبل از سررسید و هرگونه شرایط ویژه‌ای که ممکن است در قرارداد درج شود.
- حقوق و تعهدات دارندگان اوراق: دارندگان اوراق قرضه باید از حقوق خود مانند دریافت بهره و بازپرداخت اصل پول، اولویت در صورت ورشکستگی و… مطلع باشند.
- ضمانت‌ها و وثایق: در برخی موارد، برای اطمینان از بازپرداخت، اوراق قرضه با ضمانت‌ها یا وثایقی پشتیبانی می‌شود که در قرارداد ذکر می‌شود.
اوراق قرضه در بازارهای بین‌المللی
در بازارهای بین‌المللی، اوراق قرضه یکی از ابزارهای اصلی برای تأمین مالی دولت‌ها و شرکت‌ها است. اوراق قرضه بین‌المللی معمولاً در ارزهای معتبر جهانی مانند دلار، یورو یا ین منتشر می‌شوند و تحت نظارت بازارهای مالی بزرگ مانند بازارهای نیویورک، لندن و توکیو قرار دارند.
ویژگی‌های اوراق قرضه در بازارهای بین‌المللی
- نرخ بهره متفاوت: نرخ بهره اوراق قرضه بین‌المللی تحت تأثیر نرخ‌های بهره جهانی و وضعیت اقتصادی کشورهای مختلف قرار دارد.
- مقررات شفاف: انتشار و معامله اوراق قرضه بین‌المللی تحت قوانین مالی بین‌المللی و مقررات نظارتی سازمان‌های معتبر انجام می‌شود.
- تنوع: انواع مختلف اوراق قرضه مانند اوراق قرضه دولتی، شرکتی، اوراق قرضه با نرخ ثابت و متغیر در این بازارها وجود دارد.
اوراق قرضه دولتی در بازارهای جهانی
اوراق قرضه دولتی یکی از مهم‌ترین ابزارهای تأمین مالی دولت‌ها در سطح جهانی است. این اوراق معمولاً با نرخ بهره پایین‌تر از اوراق شرکتی منتشر می‌شوند و ریسک کمتری دارند.
ویژگی‌های اوراق قرضه دولتی
- امنیت بیشتر: به دلیل اینکه این اوراق توسط دولت‌ها صادر می‌شوند، ریسک پیش‌فرض (default) آنها معمولاً پایین‌تر است.
- بازار بزرگ و نقدشونده: اوراق قرضه دولتی در بازارهای بزرگ بین‌المللی با حجم معاملات بالا معامله می‌شوند و به‌راحتی قابل خرید و فروش هستند.
- بازده کمتر: به دلیل امنیت بالا، بازده اوراق قرضه دولتی نسبت به اوراق شرکتی معمولاً کمتر است.
تأثیرات نرخ ارز بر اوراق قرضه
نرخ ارز تأثیر قابل‌توجهی بر اوراق قرضه دارد، به‌ویژه اوراق قرضه‌ای که در بازارهای بین‌المللی منتشر می‌شوند. این تأثیرات به‌خصوص برای سرمایه‌گذارانی که در ارزهای مختلف سرمایه‌گذاری می‌کنند، اهمیت دارد.
تأثیرات نرخ ارز بر بازده اوراق قرضه
- ریسک نرخ ارز: تغییرات نرخ ارز می‌تواند بر بازده واقعی سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه تأثیر بگذارد. به‌عنوان مثال، اگر یک سرمایه‌گذار اوراق قرضه دلاری را خریداری کند و ارزش دلار نسبت به ارز داخلی او کاهش یابد، بازده واقعی سرمایه‌گذاری او کاهش می‌یابد.
- پوشش نرخ ارز (Currency Hedging): برخی سرمایه‌گذاران از ابزارهای پوشش نرخ ارز استفاده می‌کنند تا ریسک ناشی از نوسانات ارزی را کاهش دهند. این ابزارها می‌توانند هزینه‌های اضافی داشته باشند و بر بازده کلی سرمایه‌گذاری تأثیر بگذارند.
- نرخ بهره و نرخ ارز: نرخ بهره یک کشور می‌تواند بر نرخ ارز آن تأثیر بگذارد. افزایش نرخ بهره می‌تواند باعث جذب سرمایه‌گذاران خارجی و تقویت ارز کشور شود، در حالی که کاهش نرخ بهره می‌تواند اثر معکوس داشته باشد.
اوراق قرضه در یک نگاه
اوراق قرضه یکی از ابزارهای مهم تأمین مالی برای شرکت‌ها و دولت‌ها به‌شمار می‌آید که امکان جذب سرمایه با نرخ بهره مشخص را فراهم می‌کند. این ابزار مالی به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا بدون رقیق کردن مالکیت سهامداران، به منابع مالی مورد نیاز خود دست یابند. همچنین، اوراق قرضه برای سرمایه‌گذاران جذابیت دارد زیرا درآمد ثابت و ریسک کمتری نسبت به سایر ابزارهای مالی مانند سهام فراهم می‌کند.
با این حال، انتشار اوراق قرضه نیز معایب و چالش‌هایی دارد. بدهی ثابت و تعهدات مالی که شرکت‌ها باید در قالب پرداخت بهره و بازپرداخت اصل بدهی انجام دهند، می‌تواند در شرایط نامناسب اقتصادی به مشکلات نقدینگی منجر شود. از سوی دیگر، ریسک‌های مرتبط با تغییرات نرخ بهره و نوسانات ارز در بازارهای بین‌المللی می‌تواند بر بازده سرمایه‌گذاری‌ها تأثیر بگذارد.
در نهایت، موفقیت در استفاده از اوراق قرضه به دقت در تنظیم قراردادها، رعایت مقررات و قوانین مالی، و همچنین مدیریت هوشمندانه ریسک‌ها بستگی دارد. برای شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران، درک عمیق از این ابزار مالی و انتخاب استراتژی‌های مناسب، کلید بهره‌مندی از مزایای آن و کاهش معایب و ریسک‌ها است.