موفق شدن در هر زمینه ای نیازمند آشنایی با اصطلاحات تخصصی و فوت و فن های آن است. بورس اوراق بهادار ایران هم از این قافله جدا نیست. وقتی فعالیتتان را در بازار بورس آغاز کنید، هر روز با مفهوم ها و واژگان تازه ای روبه رو خواهید شد. شاید این واژه ها در ظاهر، سخت و پیچیده به نظر برسند؛ اما وقتی معنای آنها را درک کنید، خواهید دید که گاهی ساده تر از چیزی هستند که به نظر می رسند. تسویه معاملات یکی از همین مفهوم های مهم است که در این مقاله به معرفی آن می پردازیم.
تسویه معاملات به چه معنا است؟
خرید و فروش سهام در بورس تهران به واسطه کارگزاری ها انجام می گیرد. در نتیجه، هر فرد برای انجام معامله باید حساب مخصوصی در کارگزاری داشته باشد. هر معامله دو طرف مستقیم و غیر مستقیم دارد؛ طرف های مستقیم همان خریدار و فروشنده سهام در یک نماد خاص هستند که در ساعات معاملاتی بازار بورس اقدام به خرید یا فروش سهام می کنند. طرف های غیر مستقیم هم کارگزاری هایی هستند که واسطه معاملاتی بین خریداران و فروشندگان سهام یک نماد معین به شمار می روند. پس از انجام معامله، وجه خرید و فروش سهام مورد معامله بین کارگزاری خریدار و فروشنده جا به جا می شود که به این کار «تسویه معاملات» می گویند. در یک تعریف ساده تر می توان گفت که تسویه معاملات به معنی جا به جایی پول و اوراق بهادار بین خریدار و فروشنده در یک سیستم معاملاتی است.
تعداد معاملات و کارگزاری های موجود در بازار بورس بسیار زیاد هستند. در نتیجه، باید یک نهاد مرکزی واسطه بین کارگزاری های وجود داشته باشد تا تسویه معاملات به آسانی انجام شود. این نهاد مرکزی، «شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه» نام دارد. در واقع می توان گفت که شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه، نقش اتاق پایاپای را بر عهده دارد و امین هر دو طرف معامله محسوب می شود. بنابراین ساز و کار تسویه معاملات را می توان بدین صورت تشریح کرد؛ پس از انجام معامله بین خریدار و فروشنده، وجه خریدار از کارگزار خریدار وارد سیستم مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه شده و پس از آن وارد حساب کارگزار فروشنده می شود. شخص فروشنده می تواند وجه حاصل از فروش سهامش را حداقل بعد از یک روز کاری پس از انجام معامله از کارگزاری خود درخواست کرده و پس از حداقل دو روز کاری از حساب خود برداشت کند. روند تسویه معاملات، دو روز کاری به طول می انجامد. به همین علت است که برداشت وجه توسط فروشنده به دو روز زمان نیاز دارد.
ابزارهای مالی و روزهای تسویه
تسویه معاملات در بورس کالا
در بورس کالا، اتاق پایاپای نقش مهمی در فرآیند تسویه معاملات ایفا می کند. اهمیت اتاق پایاپای در قبل و بعد از معاملات بر کسی پوشیده نیست. در فرآیند قبل از معامله، اتاق پایاپای موظف است فرآیندهای پیش عرضه را کنترل کند و جهت عرضه کالاها، مستندات و تضامین لازم را حداکثر تا ساعت ۱۵:۳۰ روز کاری قبل از عرضه، دریافت و موافقت یا مخالفت خود را به بورس و کارگزار عرضه کننده اعلام کند.
ارائه وثیقه و تضمین در تسویه معاملات
یکی از کلیدی ترین بخش های این فرآیند، کنترل تضامین و وثایق ارائه شده عرضه کننده است. اتاق پایاپای با کنترل این اسناد، استاندارد این محصولات و شرط لازم برای عرضه آن ها را فراهم می کند. بنابراین، طی شدن این مرحله برای عرضه کنندگان بسیار حساس است. عرضه کنندگان، با انجام اقداماتی نظیر، تسویه تعهدات قبلی یا سپردن وجه نقد به اتاق پایاپای ، اعتماد و اطمینان آن ها را جلب می کنند. رویه فعلی عرضه در بورس کالای کشور ایران طبق مصوبه هیئت مدیره تأمین صددرصدی تضامین عرضه است. پس از آنکه عرضه محصول صورت گرفت و معامله در تالار کالاها جریان یافت، طبق مقررات ، قراردادهای جداگانه با اجزای مشخص به اتاق پایاپای ارسال می گردند.
فرآیند تسویه معاملات
تسویه در اتاق پایاپای، فارغ از اینکه چه نوع قراردادی باشد(نقدی- سلف – نسیه) طبق دستورالعمل فقط به دو صورت نقدی و اعتباری امکانپذیر است. در تسویه نقدی، خریدار باید ظرف مهلت مقرر (حداکثر سه روز کاری)، وجه قرارداد را با احتساب کارمزد دو طرف به حساب تسویه واریز نماید ولی در تسویه اعتباری، خریدار باید سند تسویه اعتباری طبق فرمت شرکت تهیه کند و به همراه سایر مدارک و مستندات به اتاق پایاپای ارائه دهد. گفتنی است این سند اعتباری باید به تأیید دو طرف معامله برسد. در این سند، فروشنده باید کتبی اعلام کند که وجه معامله را دریافت کرده است. مهلت تسویه، سه روز کاری بعد از انجام معامله است که زمان بندی انجام امور تسویه طی این مدت بر اساس مصوبه هیئت مدیره بورس کالای ایران تعیین می گردد. در حال حاضر به موجب این مصوبه، آخرین ساعت واریز وجه برای قراردادها، ساعت ۱۳ روز سوم است. درعین حال کلیه فیش های واریزی و مدارک قراردادها، قبل از ساعت ۱۵ هرروز می بایست از طریق سامانه جهت تسویه توسط کارگزاری ذی ربط به اتاق پایاپای ارسال گردد. حساب بانکی که جهت تسویه طبق ضوابط توسط اتاق پایاپای مورداستفاده قرار می گیرد، حساب عملیاتی نامیده می شود.
جریمه تأخیر تسویه معاملات
اگر قراردادها ظرف مهلت تسویه (سه روز کاری) تسویه نشوند، مشتری تا حداکثر ۷ روز تقویمی پس از مهلت تسویه، فرصت دارد وجه موردنظر را پرداخت و تسویه کند. البته به دلیل تأخیر در پرداخت وجه، باید به ازای هرروز تقویمی تأخیر، ۲۵/۰ درصد ارزش معامله را به عنوان جریمه پرداخت کند. این جریمه به حساب فروشنده واریز می شود اگر وی اعلام کند که از دریافت جریمه انصراف داده، اتاق پایاپای تأیید کرده و فرآیند تسویه انجام می شود.
فسخ معامله
اگر خریدار بعد از ۷ روز تقویمی نیز وجه موردنظر را تسویه نکند، معامله فسخ می شود و لازم است ۵% ارزش معامله را به عنوان خسارت فسخ قرارداد به اضافه کارمزد طرفین قرارداد، واریز نماید. این مبلغ به حساب عملیاتی واریز می شد. گفتنی است ملاک تسویه فقط پرداخت وجه توسط خریدار نیست، بلکه انتقال وجه و اخذ تأیید نهائی توسط کارگزار از طریق سیستم کارگزاری به منزله تسویه قرارداد تلقی می شود.
چگونه مانند نخبگان به سود مستمر در ترید برسیم؟ جمعه ساعت 18
فرآیند تحویل کالا
پس از اینکه قرارداد تسویه شد، فروشنده موظف است کالا را طبق زمان بندی که در اطلاعیه عرضه مشخص شده به خریدار تحویل دهد.
- حداکثر زمان تحویل در قراردادهای نقدی و نسیه، حداکثر تا سه روز کاری پس از مهلت تسویه است. در صورت انجام تسویه با تأخیر، به میزان روزهای تأخیر به این مهلت اضافه می شود.
- در قراردادهای سلف با سررسید کمتر از ۳۰ روز، حداکثر تا ۵ روز تقویمی پس از سررسید تحویل
- در قراردادهای سلف با سررسید ۳۰ روز یا بیشتر، حداکثر تا ۱۵ روز تقویمی